حدود مسئولیت متصدیان حمل و نقل دریایی

در قراردادهای حمل و نقل دریایی طرفین همچون سایر قراردادهایی که روزانه در جامعه منعقد می شود تکالیف و مسئولیت هایی دارند که عدم پایبندی به این تکالیف و وظایف موجب مسئولیت آنها خواهد بود و شخص مسئول باید در قبال اشخاص دخیل در قرارداد حمل و نقل دریایی جبران خسارت نمایند. متصدیان حمل و نقل دریایی در مواردی ممکن است مسئول بوده و ملزم به جبران خسارت باشند که ذیلاً به آنها اشاره می نماییم.

شرایط مسئولیت متصدی حمل و نقل دریایی

رابطه میان متصدی حمل و نقل و زیان دیده بر اساس قرارداد حمل تعیین می شود که در پی این قرارداد معمولاً بارنامه صادر می شود (انواع بارنامه و شرایط صدور آن) لذا مسئولیت های متصدیان حمل و نقل از نوع مسئولیت قراردادی است. با توجه به ماده 4 کنوانسیون بروکسل و ماده 5 کنوانسیون هامبورک و ماده 17 کنوانسیون روتردام می توان دریافت که ارکان مسئول شناخته شدن متصدی حمل و نقل در قبال زیان های وارده دو چیز است: یکی تحقق ضرر و دیگری فرض مسئولیت.

اثبات وجود رکن اول یعنی تحقق ضرر با مدعی یعنی زیان دیده است و اوست که باید ثابت کند ضرری وارد شده تا بتوان در بین تکالیف و مسئولیت های متصدی درحمل و نقل دریایی، تکلیف به جبران خسارت وارده را نیز قرار داد. رکن دوم که همان فرض مسئولیت است نیز بیان می کند که پس از اثبات ورود ضرر از سوی زیان دیده، فرض بر این است که متصدی حمل مسئول جبران خسارت می باشد مگر آنکه اثبات نماید تمام اقدامات لازم و معمول را انجام داده و ورود ضرر متوجه وی نیست یا اینکه اثبات کند علت ورود ضرر به زیان دیده جزء موارد معافیت از مسئولیت است.

مواردی که متصدی حمل مسئول جبران خسارت نیست.

بیان گردید که با تحقق شرایطی متصدی حمل و نقل مسئول جبران خسارت خواهد بود اما مطابق قواعد و مقررات بین المللی همچون کنوانسیون های هامبورگ و بروکسل و روتردام در مواردی حتی اگر متضرر ورود خسارت را (شرط تحقق ضرر) را ثابت کند دیگر فرض مسئول بودن متصدی وجود ندارد. یعنی در مواردی حتی اگر صاحب کالا ثابت کند خسارتی به محموله وارد شده متصدی مسئول جبران آن خسارت نخواهد بود. این موارد بسیار متعدد می باشند که در ذیل به عمده این موارد اشاره می شود:

1. خسارت ناشی از قوه قهریه یعنی خسارتی که از عوامل خارجی و غیرقابل اجتناب و غیرقابل پیش بینی حاصل می شود. از جمله قوای قهریه می توان به آتش سوزی، جنگ و ...  اشاره کرد.

2. خساراتی که ناشی از تقصیر خود فرستنده می باشند. مثل حالتی که فرستنده کالا را به صورت غیراصولی بسته بندی کند.

3. خساراتی که ناشی از جنس یا خود محموله باشد. مثل اینکه تاریخ انقضای کالایی در طول سفر دریایی تمام شود و کالا فاسد گردد.

4. خسارات ناشی از عملیات نجات و انحراف موجه.

5. خسارت وارده بر کالاهایی که در عرشه کشتی حمل می شوند.

حقوق و تکالیف متصدی حمل و نقل دریایی

از دیرباز حمل و نقل به وسیله کشتی یکی از انتخاب های تجار برای حمل محموله های باری محصوب می گردد. از آنجا که حمل و نقل به وسیله کشتی دارای مخاطراتی می باشد، قانون گذار در جهت حمایت از تجار و بازرگانان وظایفی را بر عهده متصدی حمل و نقل قرار داده است؛ همچنین جامعه بین المللی با افزایش صادرات و واردات اقدام به صدور  قوانین بین المللی در حوزه حمل و نقل دریایی نموده است.

مبنای مسئولیت متصدی حمل و نقل در قانون مدنی

طبق قانون مدنی، متصدی حمل و نقل همچون امین می باشد و مسئول تلف یا گم شدن محموله باری نمی باشد مگر اینکه مرتکب تعدی و تفریط گشته باشد.

مبنای مسئولیت متصدی حمل و نقل در قانون تجارت

بر اساس قانون تجارت، اصل بر مسئولیت متصدی حمل و نقل می باشد؛ متصدی حمل و نقل مسئول تلف یا گم شدن محموله باری می باشد مگر اینکه در مرجع صالح خلاف آن را ثابت نماید. همچنین اگر متصدی حمل و نقل در مرجع صالح ثابت نماید که تلف شدن کالا به سبب بسته بندی نادرست و عدم اطلاعات کافی از سوی ارسال کننده و مرسل الیه بوده است، از مسئولیت مبرا می گردد.

تکالیف متصدی حمل و نقل در رابطه  تضییع سریع محموله باری در قانون تجارت

اگر متصدی حمل و نقل محموله باری را به مقصد برساند و مرسل الیه مال را قبول نکند  یا به او دسترسی نباشد و محموله باری در معرض تضییع  سریع باشد و یا قیمتی که می توان برای آن فرض کرد یا مخارجی که بر آن شده تکافو ننماید، متصدی حمل و نقل می بایست فورا مراتب را به اطلاع ارسال کننده رسانده و با نظارت او مال را به فروش رساند. متصدی حمل و نقل موظف می باشد حتی المقدور و ارسال کننده و مرسل الیه را از این محموله باری که به فروش خواهد رسید، مطلع نماید.

مسئولیت ناشی از تقصیر نماینده حمل و نقل

چنانچه به سبب اقدامات نماینده شرکت حمل و نقل آسیبی به محموله باری وارد گردد، صاحب کالا می تواند در جهت جبران خسارات وارده به متصدی حمل و نقل و نماینده او مراجعه نماید، در صورت مراجعه صاحب کالا به متصدی حمل و نقل، او می تواند برای جبران خسارت به نماینده رجوع نماید.

مبنای مسئولیت متصدی حمل و نقل در قانون دریایی ایران

در خصوص مسئولیت متصدی حمل و نقل در قانون دریایی ایران میان حقوقدانان اختلاف نظر وجود دارد. عمده ای از حقوقدانان فرض را بر مسئولیت متصدی حمل و نقل قرار داده اند، در مقابل عده ای از حقوقدانان فرض تقصیر را پذیرفته اند که طبق این اصل صاحب کالا می بایست تقصیر متصدی حمل و نقل را اثبات نماید.

مبنای مسئولیت متصدی حمل و نقل دریایی به استناد کنوانسیون بروکسل

میان حقوقدانان در تحلیل ماده 4 کنوانسیون بروکسل اختلاف نظر وجود دارد، برخی از حقوقدانان با استناد به این ماده فرض را بر تقصیر متصدی حمل و نقل قرار داده و معتقد می باشند که در صورت ورود خسارت، صاحب کالا موظف می باشد تا در مرجع صالح تقصیر متصدی حمل و نقل را اثبات نماید؛ در مقابل عده ای دیگر از حقوقدانان معتقد هستند که متصدی حمل و نقل مسئول خسارات وارده به کالا می باشد مگر اینکه خلاف آن ثابت گردد.

وظایف متصدی حمل و نقل دریایی به استناد کنوانسیون بروکسل

متصدی حمل و نقل موظف می باشد قبل از شروع هر سفر، کشتی را برای دریانوردی آماده کند. کارکنان و تجهیزات و تدارکات کشتی را به طور مناسب تهیه و فراهم آورد و انبارها و سردخانه ها و کلیه قسمت های دیگر کشتی را که برای حمل محموله مورد استفاده قرار می گیرد را مرتب و مجهز نماید.

مبنای مسئولیت متصدی حمل و نقل دریایی به استناد قواعد لاهه – ویزبی

بر اساس مفاد قواعد معاهده لاهه – ویزبی، متصدی حمل و نقل در صورت سهل انگاری در حمل بار یا ناوبری کشتی مسئول خسارات وارده به کالا می باشد.

مبنای مسئولیت متصدی حمل و نقل به استناد مقررات هامبورگ

مسئولیت متصدی حمل و نقل به استناد مقررات هامبورگ مبتنی بر فرض تقصیر می باشد. بر اساس این فرض، صاحب کالا موظف می باشد در مرجع صالح تقصیر متصدی حمل و نقل را ثابت نماید.

مبنای مسئولیت متصدی حمل و نقل به استناد کنوانسیون روتردام

بر اساس کنوانسیون روتردام، متصدی حمل و نقل مسئول خسارت وارده به کالا می باشد مگر اینکه در مرجع صالح ثابت نماید به عمل دیگری محموله باری تلف شده است.

خسارات ناشی از تاخیر کالا

در قراردادهای حمل و نقل، متصدی حمل و نقل و ارسال کننده در خصوص تحویل کالا در موعدی معین با یکدیگر توافق می نمایند، چنانچه متصدی حمل و نقل محموله باری را در موعد تعیین شده تحویل ندهد، مدعی می تواند علیه او در مرجع صالح طرح دعوا نماید.

مرجع صالح

در خصوص مرجع صالح، جهت طرح دعوا در کنوانسیون های مذکور، حکمی مقرر نگردیده است. بر اساس قانون آیین دادرسی دادگاه های عمومی و انقلاب، خواهان می تواند جهت طرح دعوا به دادگاهی که قرارداد در آنجا منعقد گشته است یا دادگاهی که کالا می بایست در آنجا تسلیم گردد یا دادگاه محل اقامت خوانده رجوع نماید.

مسئولیت عامل حمل و نقل ترکیبی

امروزه حمل و نقل سنتی که به صورت تک نوعی انجام می گرفت به سبب بالا بودن هزینه در میان تجار مقبولیت خود را از دست داده است و تجار علاقه مند به انعقاد قراردادهای حمل و نقل ترکیبی می باشند، اما انعقاد این قراردادها مستلزم آگاهی و تجربه در این خصوص می باشد .

 

مفهوم حمل و نقل ترکیبی

در حمل و نقل ترکیبی، کالا به وسیله حداقل 2 روش مختلف حمل و نقل تحت یک قرارداد حمل و نقل توسط عامل حمل و نقل ترکیبی تحویل گرفته شده و به  محلی واقع در یک کشور متفاوت ارسال می شود .

 

مفهوم عامل حمل و نقل ترکیبی

طبق ماده 2 کنواسیون ژنو، عامل حمل و نقل ترکیبی عبارت است از هرشخصی که به حساب خود یا توسط شخص ثالث یک قرارداد حمل و نقل ترکیبی منعقد می کند و به عنوان اصیل نه مامور یا نماینده فرستنده یا حمل کنندگان شرکت کننده در عملیات حمل و نقل اقدام می کند و مسئول اجرای قرارداد فرض می شود .

 

مبنای مسئولیت عامل حمل ونقل ترکیبی

براساس مفاد کنوانسیون ژنو، فرض بر مسئولیت عامل حمل و نقل ترکیبی می باشد و عمل حمل و نقل ترکیبی مسئول کلیه خسارات وارده به کالا می باشد مگر این که بتواند در مرجع صالح ثابت نماید، تمام تلاش لازم را برای حفظ کالا انجام داده است و مرتکب تقصیر نشده است .

 

موارد معافیت مسئولیت عامل حمل و نقل ترکیبی

چنان چه عامل حمل و نقل ترکیبی در مرجع صالح ثابت نماید که او یا نمایندگانش تمامی اقدامات لازم را جهت حفظ کالا انجام داده اند و تلف کالا سبب تقصیر فرستنده، غیوب مخفی یا قوه قاهره رخ داده است از مسئولیت مبرا می گردد .

 

حقوق عامل حمل و نقل ترکیبی

عامل حمل و نقل ترکیبی از حقوق ذیل برخوردار می باشد

1 – دریافت کرایه

2 – حق بررسی و دریافت غرامت نسبت به اظهارات نادرست صاحب کالا

3 – حق تخلیه و بی اثر ساختن کالاهای خطرزا

4- تحویل دادن کالا

 

 

بیمه حمل و نقل

امروزه به جهت افزایش صادرات و واردات، حجم محموله های باری افزایش یافته است و این موضوع سبب نگرانی تجار و بازرگانان گردیده است. تجار و بازرگانان به سبب کاهش ریسک و ضرر و زیان های احتمالی اقدام به انعقاد قرارداد بیمه می نمایند.

 

مفهوم بیمه حمل و نقل

بیمه حمل و نقل بیمه ای است که در آن بیمه گر در مقابل بیمه گذار متعهد می گردد تا در ازای حق بیمه ای که دریافت می کند متعهد شود، چنانچه در زمان حمل کالا از نقطه مبداء به مقصد، محموله باری دچار خسارت گردد، زیان وارده را جبران نماید.

شرایط بیمه گذار

در انعقاد قرارداد بیمه، طرفین قرارداد می بایست اهلیت لازم برای انعقاد معامله ای معین و مشروع را داشته، همچنین بیمه گذار می بایست دارای نفع بیمه ای باشد و اطلاعات مکفی را در خصوص کالا در اختیار بیمه گر قرار دهد.

شرایط بیمه گر

بر اساس قانون، شرکت بیمه لازم در قالب شرکت سهامی تشکیل گردیده و توانایی لازم را برای تامین مالی داشته باشد و در صورت عدم توانایی بیمه گر در پرداخت تامین بیمه ای که تعهد نموده است، قرارداد بیمه باطل می گردد.

انواع بیمه حمل و نقل کالا

بیمه حمل و نقل کالا در 3 دسته مورد بررسی قرار می گیرد:

1-بیمه حمل و نقل هوایی

بیمه حمل و نقل زمینی تکمیل کننده بیمه حمل و نقل کالا در خشکی می باشد که خطرات متعددی را پوشش می دهد.

2-بیمه حمل و نقل هوایی

از آنجا که حمل و نقل به وسیله هواپیما یکی از امن ترین و سریع ترین روش ها برای حمل کالا از مبداء به مقصد می باشد، شرکت های بیمه تخفیفات ویژه ای را برای این نوع از حمل و نقل در نظر گرفته اند.

3-بیمه حمل و نقل دریایی

به سبب وجود ضررهای احتمالی در حمل و نقل دریایی، بیمه حمل و نقل دریایی از دیرباز مورد توجه تجار و بازرگانان قرار گرفته است. امروزه بیمه حمل و نقل دریایی آسیب های تصادفی و غیر تصادفی را پوشش می دهد.

تقسیم بندی بیمه حمل و نقل بر اساس منطقه جغرافیایی

بیمه حمل و نقل بر اساس منطقه جغرافیایی به بیمه حمل و نقل داخلی، وارداتی، صادراتی و ترانزیت تقسیم می گردد.

بیمه حمل و نقل داخلی بر خلاف بیمه حمل و نقل صادراتی و وارداتی که تابع کلوز های A و B و C می باشد، تابع قوانین داخلی می باشد و خطرات متنوعی را پوشش می دهد.

در بیمه حمل و نقل وارداتی، پوشش بیمه از کشوری که تاجر و بازرگانان کالا را از آنجا خریداری نموده تا انبار بیمه گذار شامل می شود.

پوشش بیمه حمل و نقل صادراتی از ایران آغاز تا کشوری که محموله باری در آن تحویل داده می شود ادامه دارد.

بیمه حمل و نقل ترانزیتی در خصوص بیمه کردن کالاهایی مورد استفاده قرار می گیرد که از کشور خارجی حرکت کرده و به کشور خارجی دیگر ارسال می گردد.

جبران خسارت

هدف نهایی از انعقاد قرارداد بیمه میان بیمه گذار و بیمه گر، جبران خسارت وارده به بیمه گذار می باشد، بیمه گذار مکلف می باشد بلافاصله بعد از وقوع خسارت بیمه گر را با خبر نماید. چنانچه بیمه گر به تعهد خود عمل نکند، بیمه گذار می تواند الزام او را به جبران خسارت در مرجع صالح درخواست نماید.

 

قراردادهای حمل و نقل

تجار و بازرگانان امروزه به جهت افزایش صادرات و واردات از وسائط حمل و نقل برای ارسال کالاهای خود استفاده می نمایند. آنان به سبب ثبات توافقات خود با متصدیان حمل و نقل علاقه مند انعقاد قرارداد های حمل و نقل دریایی ، قراردادهای حمل و نقل هوایی ، زمینی و ریلی  می باشند. 

مفهوم قرارداد حمل و نقل

قرارداد حمل و نقل قراردادی می باشد که میان متصدی حمل و نقل و ارسال کننده منعقد می گردد، بر  اساس این توافق، متصدی حمل و نقل با ارسال کننده توافق می نماید تا در ازای اجرتی معین محموله باری را در تاریخ معین شده ضمن قرارداد به ارسال کننده تحویل دهد.

شرایط حاکم بر قرارداد حمل و نقل

در زمان انعقاد قرارداد حمل و نقل، طرفین می بایست اهلیت لازم و قصد و رضا برای انعقاد معامله ای مشروع را داشته باشند، همچنین آنان می بایست در خصوص نوع کالا، زمان تحویل و مسئولیت متصدی حمل  ونقل و ارسال کننده با یکدیگر توافق نمایند.

تعهدات متصدیان حمل و نقل

در قانون تجارت اصل بر مسئولیت متصدی حمل و نقل می باشد و متصدی حمل و نقل مسئول کلیه خسارات وارده به کالا می باشد مگر اینکه در مرجع صالح خلاف آن را اثبات نماید. اما در قوانین بین الملل، شناسایی تعهدات متصدی حمل و نقل نیازمند بررسی قوانین کنوانسیون های مختلف می باشد.

تعهدات فرستنده کالا در حمل و نقل

فرستنده کالا موظف می باشد تا اطلاعات کافی را در جهت حفظ و سلامت کالا در اختیار متصدی حمل و نقل قرار دهد، همچنین فرستنده موظف به بسته بندی درست کالا می باشد.

تعیین قانون حاکم بر قرارداد

طرفین قرارداد می توانند ضمن قرارداد حمل و نقل در خصوص قانون حاکم بر قرارداد با یکدیگر توافق نمایند. آنان می توانند با تراضی یکدیگر قانون تجارت ایران و یا هر یک از کنوانسیون های حمل و نقل را به عنوان قانون حاکم بر قرارداد تعیین نمایند.

بیمه در حمل و نقل

اصولا وظیفه بیمه کالا بر عهده ارسال کننده می باشد مگر در صورتی که طرفین ضمن قرارداد حمل و نقل بر خلاف آن با یکدیگر توافق نموده باشند، در صورت ورود خسارت به کالا، بیمه موظف به پرداخت خسارت وارده می باشد.

ضمانت نامه حمل و نقل

ضمن قرارداد حمل و نقل، طرفین می توانند توافق نمایند تا متصدی حمل و نقل مبلغی را تحت عنوان ضمانت نامه بانکی به صورت چک و سفته و ... در اختیار ارسال کننده قرار دهد تا در صورت بروز خسارت، فرستنده بتواند به سرعت و آسانی نسبت به جبران خسارت خود اقدام نماید.

فسخ قرارداد حمل و نقل

طرفین قرارداد می توانند ضمن قرارداد حمل و نقل شروطی را ذکر نمایند تا در صورت عدم حصول شرایط، هر یک از طرفین بتوانند نسبت به فسخ قرارداد حمل و نقل اقدام نمایند.

حوادث قهری و غیر مترقبه در حوادث حمل و نقل

چنانچه محموله باری بر اثر حوادث قهری و غیر مترقبه تلف گردد، متصدی حمل و نقل مسئول خسارات وارده نمی باشد مگر اینکه ضمن قرارداد حمل و نقل، طرفین بر خلاف آن توافق نموده باشند.

حل و فصل اختلافات در قراردادهای حمل و نقل

ضمن انعقاد قرارداد حمل و نقل، طرفین می توانند در خصوص نحوه حل و فصل اختلافات نیز با یکدیگر توافق نمایند، چنانچه طرفین توافق نمایند تا اختلافات خود را به روش داوری حل و فصل نمایند، حق مراجعه به مراجع قضایی را نخواهند داشت مگر اینکه با یکدیگر شرط داوری را اقاله نمایند.